Sau ba thập kỷ tăng trưởng ấn tượng, Trung Quốc chính thức vượt Nhật Bản trong quý 2 năm nay để trở thành nền kinh tế lớn thứ 2 thế giới sau Mỹ. Theo báo cáo của Văn phòng nội các Nhật Bản, tổng sản phẩn quốc nội (GDP) của Nhật Bản trong quý 2 đạt 1.290 tỷ USD, trong khi đó thống kê của Trung Quốc cho thấy con số tương ứng của nước này là 1.340 tỷ USD.

Việc Trung Quốc "hất cẳng" Nhật Bản, sau khi nhanh chóng vượt qua Đức, Pháp, Anh trong vài năm trước, cho thấy ảnh hưởng ngày càng tăng của nước này. Các tập đoàn toàn cầu như Caterpillar, General Electric, General Motors và Siemens và vô số những công ty khác đang tiến mạnh mẽ hơn vào Trung Quốc, một số trường hợp còn chuyển các trung tâm nghiên cứu và phát triển tới quốc gia này.

Nhà kinh tế học Nicholas Lardy của Viện kinh tế quốc tế Peterson cho rằng, việc Trung Quốc trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới là một sự kiện có ý nghĩa lớn. Theo ông, đối với các nước châu Á, Trung Quốc đang là đối tác thương mại lớn nhất thay vì Mỹ hay Nhật Bản.

Kinh tế Trung Quốc đang tăng trưởng rất ngoạn mục.

Trung Quốc chinh phục hàng loạt cột mốc quan trọng thời gian qua. Năm 2009, Trung Quốc vượt qua Mỹ và Đức để lần lượt trở thành thị trường ô tô lớn nhất thế giới và nước xuất khẩu lớn nhất thế giới.

Đất nước với 1,3 tỷ dân này đang là nhà nhập khẩu số một thế giới về quặng sắt, đồng và nhà nhập khẩu thứ 2 thế giới về dầu thô. Trung Quốc cũng được xem là quốc gia dẫn đầu thế giới thoát khỏi cuộc suy thoái kinh tế toàn cầu năm ngoái.

Với tốc độ tăng trưởng hiện nay, các chuyên gia dự báo kinh tế Trung Quốc sẽ đuổi kịp và vượt Mỹ trong tương lai không xa. Theo chuyên gia kinh tế Jim O’Neill, Trung Quốc có khả năng vượt Mỹ để trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới vào năm 2027. Tập đoàn kiểm toán PricewaterhouseCoopers thậm chí còn nhận định, Trung Quốc sẽ giành ngôi quán quân kinh tế thế giới sớm hơn, vào năm 2020.

Hữu danh vô thực?

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cho rằng, sự thăng hạng của Trung Quốc cũng chỉ có ý nghĩa tương đối bởi nếu tính bình quân thu nhập đầu người thì còn khá thấp so với các cường quốc kinh tế hàng đầu thế giới. Dù Chính phủ Trung Quốc cố gắng rất nhiều trong tăng thu nhập cá nhân song nước này vẫn tụt lại rất xa. Thu nhập bình quân đầu người đạt 3.600 USD mỗi năm, tương đương Algeria, El Salvador và Albania. Trong khi đó, GDP bình quân đầu người của Mỹ là 42.240 USD và Nhật là 37.800 USD. Dù Trung Quốc có thể vượt Mỹ trong 2 thập kỷ tới, thu nhập tính bình quân đầu người vẫn thua kém Mỹ.

Nhà kinh tế học Kyohei Morita thuộc Quỹ Đầu tư Barclays Capital ở Tokyo cho rằng: “Chúng ta cần quan tâm tới GDP bình quân đầu người”. Theo ông, Trung Quốc mới chỉ vượt Nhật Bản “về biểu tượng và không có gì hơn thế”.

Bên cạnh đó, ông Nicholas Lardy, chuyên gia nghiên cứu cao cấp tại viện nghiên cứu kinh tế quốc tế Peter G. Peterson, nhân khẩu học tại Trung Quốc đang thay đổi theo hướng bất lợi, làm giảm nguồn cung lao động. Dù dân số Trung Quốc gấp 4 - 5 lần so với Mỹ, nhưng nhóm người thuộc độ tuổi lao động chủ chốt (20 - 35 tuổi) bắt đầu giảm, bởi Chính phủ Trung Quốc áp dụng chính sách một con.

Ngoài ra, nền kinh tế Trung Quốc dù tăng trưởng với tốc độ cao nhưng cũng bộc lộ nhiều dấu hiệu bất ổn, trong đó, nổi lên là sự tăng trưởng quá nóng của thị trường bất động sản và chứng khoán.

Trung Quốc cũng đang phải đối mặt với nhiều thách thức to lớn. Các nhà phân tích cho rằng, nền kinh tế Trung Quốc quá phụ thuộc vào xuất khẩu. Tháng 7/2010, tổng giá trị hàng hóa xuất khẩu của Trung Quốc tăng 38,1% lên 145,5 tỷ USD, thặng dư thương mại với Mỹ tăng thêm 46% lên 28,7 tỷ USD, nhu cầu đối với hàng hóa Trung Quốc nhiều khả năng sẽ giảm cùng với tăng trưởng kinh tế Mỹ và những vấn đề nợ nần tại nhiều khu vực của châu Âu. Không chỉ vậy, Trung Quốc còn phải đương đầu với những áp lực của Mỹ và châu Âu về việc định giá đồng nội tệ.

Trốn tránh trách nhiệm?

Đối với giới chuyên gia, việc Trung Quốc vượt Nhật Bản để chiếm vị trí nền kinh tế lớn thứ 2 thế giới cho thấy một sự dịch chuyển về quyền lực kinh tế và chính trị trên toàn cầu.

Trái lại, giới chức Trung Quốc tỏ ra “thờ ơ” với ngôi vị này, bởi sự tiến bộ trong bảng xếp hạng GDP sẽ khiến thế giới soi mói nhiều hơn và mong mỏi một trách nhiệm lớn hơn trong các vấn đề toàn cầu.

Giới quan sát cho rằng, Trung Quốc giữ thái độ thờ ơ để chối bỏ trách nhiệm giảm khí thải cacbon.

Các quan chức ở Bắc Kinh vẫn khăng khăng Trung Quốc là một nước đang phát triển và không thể đi đầu trong các sáng kiến toàn cầu hoặc đảm nhận các nhiệm vụ khó khăn như giảm khí thải cacbon hay thả nổi đồng tiền để tái cân bằng nền thương mại thế giới. Họ viện dẫn GDP trên đầu người của nước này mới chỉ đạt khoảng 3.600 USD, chưa bằng 1/10 của Nhật Bản hay Mỹ và chưa bằng 1/6 của Pháp và Anh.

Một số chuyên gia Trung Quốc còn lưu ý tới chất lượng tăng trưởng thấp của nước này so với các nước khác. Giám đốc Viện tài chính thuộc Viện khoa học xã hội Trung Quốc, ông Yi Xianrong nhấn mạnh: “Kể từ năm 2003, tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc dựa vào hai trụ cột chính: xuất khẩu và bất động sản. Trong khi xuất khẩu mang lại một số lợi ích xét về hiện đại hóa, thì bất động sản gây ra nhiều vấn đề nghiêm trọng. Tăng trưởng trên thị trường bất động sản dựa trên sự quản lý đất đai yếu kém và đầu cơ, khiến giá nhà ở tăng vọt và một quả bong bóng bất động sản cuối cùng sẽ nổ tung”.

Ông Yi cũng chỉ ra khoảng cách chênh lệch giàu nghèo và sự mất cân đối về địa lý trong tăng trưởng kinh tế giữa các vùng ven biển giàu có và khu vực nội địa chậm phát triển. “Khi nói về sức mạnh kinh tế của Trung Quốc, chúng ta cần thận trọng tránh nói quá. Tăng trưởng GDP nhanh sẽ không có ý nghĩa nếu những mất cân đối này không được giải quyết”, chuyên gia Trung Quốc khẳng định.

Trước thái độ này của Trung Quốc, ông Arthur Kroeber, Giám đốc điều hành của công ty tư vấn Dragonomics nhận định: “Trung Quốc luôn duy trì chính sách ngoại giao ở mức vừa phải, nhưng giờ nước này trở thành nhà xuất khẩu lớn nhất thế giới, nền kinh tế lớn thứ 2 thế giới và sẽ là nước tiêu thụ nhiều năng lượng nhất thế giới trong năm sau. Những dấu mốc đó khiến Trung Quốc không còn nhiều chỗ để trốn. Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn chưa thực sự sẵn sàng cho vai trò mới và sẽ tìm cách trì hoãn càng lâu càng tốt”.